موج جدید تعدیل نیرو در استارت‌اپ‏‌ها

«اوبر» ۳۷۰۰ نفر از کارمندانش را تعدیل نیرو کرد. «ایربی‏ان‏بی» ۲۵ درصد از کارکنانش را اخراج کرد. درآمد «زوم» ۱۶۹ درصد افزایش یافت. تعداد سفارشات ارسالی «گاج‏ مارکت» ۸۸۱ درصد جهش کرد. تعداد سفرهای «اسنپ» ۷۰ درصد کاهش یافت.

این گزاره‏ ها و اعداد کوتاه، بُرنده و صریح آنچه را که در دنیای کسب‏ وکارهای دیجیتال می‏گذرد، عیان می‏ کند. در سه ماه گذشته، گردباد رکود حاصل از کرونا در تمام جهان آنقدر عمیق و سریع بود که غول‏ های صنعتی جهان را هم دچار تکان ‏های مهلک کرد؛ آنقدر که خودروساز بزرگی مانند «رنو» هم ۱۵ هزار نفر از کارکنان خود را تعدیل کرد. تنها بخشی در اقتصاد جهان که تیغ دو لبه داشت و اوضاع برای تمام کسب‏ وکارهایش ویروسی نشد، صنایع آنلاین و دیجیتال بود. ثروت «جف‏ بزوس» مالک آمازون، در سه ماه ۳۶.۲ میلیارد دلار بیشتر شد. ثروت «مارک‏ زاکربرگ»، مالک و مدیرعامل فیس‏بوک ۳۰.۱ میلیارد دلار و «سرجئی برین» بنیان‏گذار گوگل و «استیو بالمر» مدیرعامل سابق مایکروسافت بیش از ۱۳ میلیارد دلار در همین دوره زمانی افزایش یافت؛ درست در دوره‏ ای که ۴۳ میلیون آمریکایی درخواست بیمه بیکاری داده‏ اند.

نجات اقتصاد با خرید آنلاین!

گزارش و آمار شرکت ملی پست نشان می‏دهد که تعداد مرسولات پستی مربوط به خریدهای اینترنتی از ابتدای سال ۹۹ رشد چشم‏گیری داشته است. در میان فروشگاه‏های اینترنتی، «گاج مارکت» با ۲۳۶ هزار و۷۰۰  مرسوله در۲۰  روز اول سال ۹۹، بیشترین خرید اینترنتی در اختیار داشته  و پس از آن، دیجی‌کالا با۲۱۶  هزار و۱۰۰ مرسوله، در رتبه دوم بوده است. بنابراین، مرسولات خرید اینترنتی در دیجی‌کالا در ۲۰ روز اول سال ۹۹، ۱۲۹ درصد و در گاج ‏مارکت،۸۸۱  درصد رشد داشته است. بر اساس گزارش سازمان فناوری اطلاعات، «اسنپ‏ مارکت» نیز ۵۰ درصد در فروش و تقاضا رشد داشته است.

فرزین فردیس، نایب‌رئیس کمیسیون اقتصاد نوآوری و تحول دیجیتال اتاق تهران درباره وضعیت استارت‌اپ‏‌های ایرانی می‏گوید: «رشد مرسوله‏ های پستی هم که توسط شرکت‏ های حمل‏ ونقل درون‏شهری انجام می‏شود، چیزی نزدیک به ۱۵۰ درصد بود. بنابراین ویروس کرونا برای بعضی از شرکت‏ها تاثیرات مثبت به همراه داشت. بعضی از افرادی که نسبت به استفاده از سرویس ‏های جدید مقاومت شدید داشتند، وادار شدند که از این سرویس‏ ها استفاده کنند. بعضی از افراد هم که گه‏ گداری از آن استفاده می‏کردند، تبدیل به مشتریان دائمی شدند.»

مجید حسینی‏ نژاد، عضو کمیسیون اقتصاد نوآوری و تحول دیجیتال اتاق تهران نیز می‏گوید: «به دلیل شرایط این روزها، نفوذ کسب‏ وکارهای دیجیتال در بین مردم بالا رفت. حتی افراد سنتی و مسن نیز که از اپلیکیشن‏ های دلیوری (تحویل آنلاین) خرید نمی‏کردند، به این نوع خرید روی آوردند. مردم مجبور به خرق عادت شدند. کسانی که در نمودار محصول به آن‏ها مشتری متأخر می‏گویند، به خرید آنلاین روی آوردند. در مقابل، خرید حضوری به‌شدت کاهش پیدا کرد و خیلی از فروشگاه‏ ها تعطیل شدند. راهی غیر از این هم وجود نداشت.»

سقوط آزاد در سفر 

صنعت گردشگری، ۵.۷ تریلیون دلار گردش مالی دارد و مسئول شغل ۳۱۹ میلیون نفر است. به عبارتی دیگر، تقریبا از هر ۱۰ نفر روی کره زمین، یک نفر در این صنعت کار می‏کند. به اعتقاد کارشناسان، ویروس کرونا بزرگ‌ترین بحران صنعت گردشگری از زمان حمله تروریستی ۱۱ سپتامبر تاکنون است. برآوردهای سازمان جهانی گردشگری، نشان می‏دهد که صنعت گردشگری بعد از چند دهه پیشرفت متمادی، حالا به وضعیت سال ۱۹۸۰ عقب‏ گرد کرده است.

صنعتی چنین گسترده، استارت‌اپ‏‌های زیادی هم دارد که بیشترین آسیب را از بحران کرونا دیده‏ اند.

فرزین فردیس می‏گوید: «نمونه ‏های عجیب‏ وغریب از شوک منفی این بیماری را می‏ توان در صنعت گردشگری و در کسب‏وکارهای آنلاین این حوزه دید یا در کاهش بسیار قابل‌ملاحظه تبلیغات حوزه دیجیتال مشاهده کرد. گزارش‏ های منتشر شده نشان می‏دهد که حدود ۷۰ تا ۹۰ درصد فروش پلتفرم‏ های صنعت گردشگری به نسبت متوسط چند ماه پیش، کاهش پیدا کرده است. ۸۰ درصد آژانس ‏ها کاهش تبلیغات دیجیتال را گزارش کرده‏اند.»

گزارش سازمان فناوری اطلاعات نیز حکایت از آسیب حداکثری به کسب‏ وکارهای دیجیتال حوزه گردشگری دارد. بر اساس این گزارش، بیشترین تأثیر ویروس کرونا بر استارت‌اپ‏‌های ایرانی در صنعت فروش آنلاین خدمات گردشگری اتفاق افتاده است. استارت‌اپ‏‌های «فالیتیو» و «علی بابا» که بیشترین سهم از فروش بلیط‏ های هوایی را دارند، به ترتیب ۷۵ و ۸۰ درصد کاهش در میزان کل فروش را تجربه کردند که منجر به تعدیل نیرو در شرکت‏های علی‏‌بابا و الی‏‌گشت شد.

مجید حسینی‏ نژاد بنیانگذار شرکت علی‏‌بابا می‏گوید: «ما حتی تا ۹۵ درصد کاهش فروش بلیت را هم تجربه کردیم. مسئله این است که کل بازار گردشگری، فروش خود را از دست داده ‏است، اما با این وجود هم به دلیل اقبال به فضای آنلاین، سهم ما از بازار افزایش یافته و به ۵۰ درصد رسیده است.»

تعدیلِ ناگزیرِ نیرو 

استارت‌اپ‏‌ها در تمام کشورها برای حفظ کسب‏وکارشان، به کاهش هزینه‏ های نیروی انسانی روی آورده‏ اند. در ایران نیز ۱۸ درصد از استارت‌اپ‏‌ها، تعدیل نیرو کرده‏ اند.

«تعدیل نیروی کار در نتیجه همه‏ گیری کرونا، سراسر اقتصاد را درگیر کرده است. شرکت‏ های تکنولوژیک نیز از آن در امان نمانده ‏اند. تاکنون شرکت‏ های «اوبر»، «ایربی‏ان‏بی»، «لیفت»، «یلپ» و «ایون‏برایت» نیروهای خود را به ناچار اخراج کرده ‏اند.» سی‏ان‏ان‏ بیزینس، چنین از موج گسترده تعدیل نیرو در غول‏ های استارت‌اپی می‏نویسد.

فرزین فردیس، موج بزرگ تعدیل نیروی استارت‌اپ‏‌ها را چنین تحلیل می‏کند: «برای بعضی از کسب‏ وکارها کاهش‏ های شدید درآمدی، ضرورت تعدیل گسترده نیروها را رقم زد. در ایران هم طبیعتا شرکت‏ هایی که با کاهش درآمد مواجه شدند، یکی از مهم‏ترین تصمیماتشان برای مواجهه با پیامدهای اقتصادی، این بود که هزینه‏ هایشان را کاهش دهند. یکی از اولین گزینه‏ هایی که به فکر مدیران می‏رسد، تعدیل نیروهای انسانی است. در استارت‌اپ‏‌های ایرانی هم می‏توان این تعدیل گسترده را دید. مثلا در استارت‌اپ‏‌های صنعت گردشگری، بعضی از شرکت‏ها چند صد نفر نیروهای مستقیمشان را به اجبار تعدیل کردند. این اتفاقی بود که در تمام دنیا رخ داد. مسئله تعدیل نیرو بستگی به ساختار هزین ه‏ای بنگاه‏های اقتصادی در دنیا و میزان نفوذ نیروی انسانی در آن‏ها دارد.»

در میان شرکت‏ هایی که برای مقابله با بحران دست به تعدیل نیرو زده ‏اند، علی‏‌بابا پر سر و صداتر از همه بوده است. این شرکت، نزدیک به ۲۰۰ نفر از کارکنان خود را تعدیل کرد. مجید حسینی ‏نژاد، بنیان‏گذار علی‏‌بابا می‏گوید: «تعدیل نیرو انجام دادن، بسیار سخت و دردناک است، اما در این شرایط در تمام دنیا، کاهش هزینه ‏های یک شرکت تنها راه حفظ کردن آن است. ما تعدیل را هم بسیار شخصی‏سازی شده انجام دادیم. افراد را به سه گروه درآمدی تقسیم کردیم. آن‏هایی که حقوق‏شان بالای ۵ میلیون تومان بود، در همان فروردین‌ماه شغل دیگری پیدا کردند و جذب شرکت‏های بورسی شدند. تمام افراد تعدیل‌شده هم تا ۱۵ فروردین حقوق گرفتند. با بقیه افراد هم بسته به شرایط‏شان، مدارای مالی انجام شد تا آسیب‏ کمتری ببینند.»

اما دولتی‏ ها برای مقابله با شرکت‏ ها و جلوگیری از تعدیل نیرو، تلاش‏های زیادی کردند. حتی ابتدا اعلام شد که تسهیلات کرونا، تنها به بنگاه ‏هایی تعلق می‏گیرد که ۹۰ درصد از نیروی کار خود را حفظ کرده باشند، اما بعد این شرط حذف شد. حسینی‏ نژاد نیز در این مورد می‏گوید: «من در بخش‏هایی از دولت به‌خصوص وزارت ارتباطات می‏بینم که دنبال این بودند که استارت‌اپ‏‌ها تعدیل انجام ندهند. مگر اینجا دولت است؟ شگفت‏ زده می‏شویم؛ بعضی‏ هایشان هم می‏گویند که حالا تعدیل هم کردید، چرا اصلا گفتید و اعلام کردید؟ این در حالی است که دولت مسئول بیکاری است. من مسئول اشتغال نیستم، مسئول کسب‏وکار خودم هستم. جالب است که فشار هم می‏‏ آورند که از کسب‏ وکارهایی که تعدیل نیرو انجام دهند، حمایت نمی‏کنند.»

استارت‌اپ‏‌ها زنده می‏مانند؟ 

برندگان بحران کرونا هر چند شرکت و هرچند ابرثروتمندی هم که باشند، باز هم اقتصاد در رکودی عمیق و سهمگین است. همین مسئله کار را برای همه سخت می‏کند. علیرضا کلاهی نایب رئیس کمیسیون حمل‏ونقل و ارتباطات اتاق بازرگانی تهران می‏گوید: «بحث استارت‌اپ‏‌ها مثل هر کسب‏ و‏کار دیگری از شرایط عمومی اقتصاد کشور متاثر است و کرونا به شرایط نابسامان قبلی ما، دامن زد. روند رشد کسب‏ وکارهای دیجیتال اجتناب ‏ناپذیر است.»

در پیمایش سازمان فناوری اطلاعات از ۹۴ شرکت،۵۸  شرکت یعنی۶۱  درصد از آن‏ها اعلام کرده‏اند که در صورت تداوم شرایط موجود، کسب‌وکارشان در کمتر از۳  ماه به طور کامل تعطیل خواهد شد,۶  شرکت دیگر بین ۳ تا۶  ماه تاب می ‏آورند و۳۰  شرکت نیز ادعا کرده‏اند که با منابع موجود فقط تا پایان سال می‏توانند به فعالیت در کسب‏وکار خود ادامه دهند.۴۳  درصد از شرکت‏هایی که کمتر از۳  ماه منابع برای ادامه کسب‌وکار خود دارند، در حوزه نرم‏افزار فعالیت دارند.

علیرضا کلاهی نیز درباره وضعیت این شرکت‏ها می‏گوید: «بعضی از استارت‌اپ‏‌ها دچار چالش جدی شدند و در حوزه‏ های خاص، تا مرز فروپاشی پیش رفته ‏اند.»

او ادامه می‏دهد: «قطعا حداقل تا یک سال دیگر کرونا باقی می‏ماند. ما در تنوع بخشیدن به اقتصاد ایران ناکام بوده‏ ایم. اقتصاد سرکوب‏ شده ‏ی وابسته به نفت، تنوع چندانی ندارد. فشار تحریم هم به‌شدت زیادی وجود دارد و کل دنیا هم در وضعیت رکود قرار گرفته ‏است. در نتیجه درآمدهای ارزی کشور کاهش یافته است. مسائل سوءمدیریت هم اصلا جدید نیست. بنابراین وضع اقتصاد کشور مساعد نیست و استارت‌اپ‏‌ها هم در همین فضا قرار دارند. در چنین شرایطی، نمی‏توان برای آینده این کسب‏ وکارها رشد چشم‏گیری را پیش‏ بینی کرد.»

اما فرزین فردیس، معتقد است که در شرایط فعلی، استارت‌اپ‏‌ها انعطاف‏ پذیری بیشتری نسبت به بنگاه‏ های کوچک و بزرگ داشته‏ اند. آن‏ها ظرفیت یادگیری بیشتری دارند و به همین دلیل، در بلندمدت معادلات اقتصادی را تغییر می‏ دهند.

فردیس تاکید می‏کند: «البته با شکل‌گیری فضاهایی که با ایجاد انحصار در جلوگیری از واردات یا تعرفه‏ های عجیب‏ وغریب، یا ایجاد شرایط رانتی با دادن تخفیف‏ های عجیب‏ وغریب مثل یارانه‏ های انرژی بوجود آمده ‏اند، دیگر جایی برای حضور استارت‌اپ‏‌ها نیست. اصولا استارت‌اپ‏‌ها جایی می‏توانند رشد کنند که فضا، فضای رقابت و استفاده از تکنولوژی و فناوری باشد و استفاده از دانش کمک کند که ارزش ‏افزوده بیشتری خلق کنند. در حوزه‏ هایی از اقتصاد که دچار رانت است، انتظاری برای رشد استارت‌اپ‏‌ها نداریم. ولی پیش‏بینی من این است که برخلاف سختی‏های کوتاه‏ مدت و بر خلاف دردهایی که بنگاه ‏های نوپا و نوآور کشور می‏کشند، در آینده میان‏ مدت آن‏ها شانس بقای بیشتری دارند، به این دلیل که یادگیرنده‏ تر و انعطاف‏ پذیرترند. امیدوارم خدا عمر دهد که باقی بمانیم و ببینیم که جوان‏های استارت‌اپی فضا را تغییر داده‏ اند.»